Nằm trên địa bàn hai xã Phương Đông và Thượng Yên Công - TX Uông Bí, - Quảng Ninh, khu di tích lịch sử và danh thắng Yên Tử trải dài gần 20km trong cánh cung Đông Triều. Một hệ thống những di tích chùa, am, tháp… cả mấy trăm năm tọa lạc trong gần 2.700 ha rừng đặc dụng Yên Tử.
Núi Yên Tử còn được gọi là Bạch Vân Sơn hay Phù Vân Sơn cao 1.068 mét so với mặt nước biển. Tại vùng núi non Yên Tử tiên cảnh bồng lai này, vua Trần Nhân Tông (1258-1308) sau hai lần lãnh đạo nhân dân kháng chiến chống giặc Nguyên-Mông thắng lợi đã rời bỏ ngai vàng và xuất gia về Yên Tử tu hành (1299), lấy pháp hiệu Trúc Lâm Đại Đầu Đà, sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm. Yên Tử trở thành trung tâm của Phật giáo với một dòng Thiền Trúc Lâm Yên Tử, đặc trưng Phật giáo của Việt Nam.
 
Phật hoàng Trần Nhân Tông đã cho xây dựng hàng trăm công trình lớn nhỏ trên núi Yên Tử để làm nơi tu hành và truyền kinh, giảng đạo. Sau khi ông qua đời, người kế tục sự nghiệp là Pháp Loa Đồng Kiên Cương, vị tổ thứ hai của dòng Trúc Lâm và Huyền Quang Lý Đạo Tái vị tổ thứ ba của phái Trúc Lâm đã phát huy dòng Thiền Trúc Lâm Yên Tử đạt đến độ rực rỡ, trở thành nền tảng tư tưởng dựng nước và giữ nước thời Trần. 


Hành hương về non thiêng Yên Tử bắt đầu từ suối Giải Oan. Theo lưu truyền, khi quyết định tìm đến cõi Phật, vua Trần Nhân Tông nhường ngôi lại cho con là Trần Anh Tông. Rất nhiều cung tần và mỹ nữ đã đi theo để khuyên ông trở về cung cấm nhưng không được nên đã gieo mình xuống suối tự vẫn. Thương cảm những cung tần mỹ nữ ấy, vua Nhân Tông cho lập chùa Giải Oan để siêu độ cho họ. Xung quanh chùa có 6 ngọn tháp, lớn nhất là tháp mộ vua Trần Nhân Tông, hai bên là tháp mộ sư Pháp Loa và sư Huyền Quang.
 
Qua suối Giải Oan, khách hành hương sẽ đến chùa Hoa Yên là ngôi chùa chính, quan trọng và đẹp nhất trong hệ thống chùa ở Yên Tử. Chùa nằm ở độ cao hơn 500m so với mực nước biển. Nhìn theo thế núi, chùa Hoa Yên tọa lạc nơi đầu rồng. Đôi mắt rồng ở ngôi tháp Tổ, hai dãy núi đông, tây vươn về phía nam ôm lấy con đường hành hương dưới chân núi Giải Oan như đôi cánh tay rồng.
 
Phía trước chùa Hoa Yên là Tháp Tổ (Huệ Quang Kim tháp) nằm trong Lăng Quy Đức, được xây dựng năm 1309 sau khi Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông viên tịch, là nơi giữ xá lị của Ngài. Trong tháp thờ tượng Trần Nhân Tông ngồi thiền. Đế tháp trang trí hoa văn sóng nước và đài sen cách điệu tinh tế. Xung quanh Tháp Tổ là những cây tùng, cây đại cổ thụ, tuổi đời đến 700 năm, tương truyền được trồng từ khi vua Trần Nhân Tông lên núi tu hành. Ngước mắt nhìn lên phía chân trời, chùa Vân Tiêu thoát ẩn thoắt hiện giữa mây núi mịt mùng, tĩnh lặng cùng những di tích danh thắng như chùa Một Mái, chùa Bảo Sái, tượng đá An Kỳ Sinh, am Ngọa Vân, bàn cờ tiên… đã mấy trăm năm.


Cũng tại cùng núi thiêng Yên Tử, Thiền viện Trúc Lâm Yên Tử được xây trên nền dấu tích của chùa Lân trở thành công trình thiền viện lớn nhất Việt Nam. Trên đường lên núi tu hành, vua Trần Nhân Tông đã dừng chân tại đây. Năm 1293, ngài đã cho tôn tạo, xây dựng chùa Lân thành Viện Kỳ Lân, là nơi giảng đạo, độ tăng.
 
Nhưng độc đáo và linh thiêng nhất trong hệ thống những ngôi chùa ở Yên Tử là chùa Đồng tên chữ là Thiên Phúc Tự được khởi dựng vào thời nhà Hậu Lê, tọa lạc trên đỉnh non thiêng cao 1.068 m so với mặt nước biển. Nơi đây, không gian thiên nhiên bao la, quanh năm mây trắng sương mờ bao phủ. Mấy trăm năm trước, Tam tổ Trúc Lâm và các Thiền sư thường ngồi thiền để “Thân hoà đồng trụ, giới hoà đồng tu”. Đứng trên đỉnh núi những lúc trời quang, mây tạnh, phóng tầm mắt ra xa là một bức tranh thiên nhiên vùng Đông Bắc rộng lớn kỳ vĩ với sông Bạch Đằng lịch sử, những đảo nhỏ thấp thoáng trong Vịnh Hạ Long.
 
Năm 2007, chùa được trùng tu, đúc mới bằng đồng nguyên chất nặng 70 tấn, chiều dài 4,6m, chiều rộng 3,6m, cao 3,35m, hình dáng chùa như một đài sen, trong Chùa thờ Đức Phật Thích ca Mâu Ni và Tam tổ Trúc Lâm. Có người nói, chữ Đồng trong tên chùa không chỉ là tên vật liệu đã làm nên 5.000 chi tiết chạm khắc, trang trí ngôi chùa mà đấy là chốn thiêng liêng nhất của Yên Tử, nơi đất trời và con người hòa đồng, đắm mình trong một không gian thiên nhiên hùng vĩ; dưới chân là đất Phật còn ngay trên đầu đã là cổng trời.


Trải hơn 700 năm, qua sự biến động của lịch sử, tác động của thiên nhiên, có những chùa am của Yên Tử trở thành phế tích, có những công trình được trùng tu, tôn tạo lại song những giá trị lịch sử văn hoá, tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm vẫn trường tồn. Năm 1974, khu di tích lịch sử và danh thắng Yên Tử đã được Nhà nước xếp hạng là một di tích đặc biệt quan trọng của quốc gia.